Αρχαία Αιγυπτιακή Κυβέρνηση

Η κυβέρνηση της αρχαίας Αιγύπτου ήταν μια θεοκρατική μοναρχία, καθώς ο βασιλιάς κυβερνούσε με εντολή των θεών, αρχικά θεωρούνταν ως ο μεσάζοντας μεταξύ των ανθρώπων και του θείου και υποτίθεται ότι εκπροσωπούσε τη θέληση των θεών μέσω των νόμων που ψηφίζονταν και των πολιτικών που εγκρίνονταν.

Μια κεντρική κυβέρνηση στην Αίγυπτο είναι εμφανής από το 3150 π.Χ. περίπου, όταν ο βασιλιάς Νάρμερ ενοποίησε τη χώρα, αλλά κάποια μορφή κυβέρνησης υπήρχε και πριν από αυτή την ημερομηνία. Οι Σκορπιοί Βασιλιάδες της Προδυναστικής Περιόδου στην Αίγυπτο (περ. 6000-περ. 3150 π.Χ.) είχαν προφανώς μια μορφή μοναρχικής κυβέρνησης, αλλά δεν είναι γνωστό πώς ακριβώς λειτουργούσε.

Οι αιγυπτιολόγοι του 19ου αιώνα μ.Χ. χώρισαν την ιστορία της χώρας σε περιόδους προκειμένου να αποσαφηνίσουν και να διαχειριστούν το πεδίο μελέτης τους. Οι περίοδοι στις οποίες υπήρχε ισχυρή κεντρική κυβέρνηση ονομάζονται "βασίλεια", ενώ εκείνες στις οποίες υπήρχε διχασμός ή δεν υπήρχε κεντρική κυβέρνηση ονομάζονται "μεταβατικές περίοδοι". Κατά την εξέταση της αιγυπτιακής ιστορίας πρέπει να κατανοήσει κανείς ότι πρόκειται για σύγχρονους χαρακτηρισμούς- οι αρχαίοι Αιγύπτιοι δεν αναγνώριζαν καμία οριοθέτηση μεταξύ χρονικών περιόδων με αυτούς τους όρους. Οι γραφείς του Μέσου Βασιλείου της Αιγύπτου (περ. 2040-1782 π.Χ.) μπορεί να αναπολούσαν την εποχή της Πρώτης Μεταβατικής Περιόδου (2181-2040 π.Χ.) ως "περίοδο θλίψης", αλλά η περίοδος δεν είχε επίσημη ονομασία.

Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσε η κυβέρνηση άλλαξε ελαφρώς με την πάροδο των αιώνων, αλλά το βασικό πρότυπο καθορίστηκε στην Πρώτη Δυναστεία της Αιγύπτου (περ. 3150 - περ. 2890 π.Χ.). Ο βασιλιάς κυβερνούσε τη χώρα με έναν βεζίρη ως δεύτερο στην ιεραρχία, κυβερνητικούς αξιωματούχους, γραφείς, περιφερειακούς διοικητές (γνωστούς ως νομάρχες), δημάρχους των πόλεων και, μετά τη Δεύτερη Μεταβατική Περίοδο (περ. 1782 - περ. 1570 π.Χ.), μια "αστυνομική" δύναμη. Από το παλάτι του στην πρωτεύουσα, ο βασιλιάς έκανε τις διακηρύξεις του, θέσπιζε νόμους και ανέθετε οικοδομικά έργα, και ο λόγος του εφαρμόζονταν στη συνέχεια από τη γραφειοκρατία η οποία κατέστη αναγκαία για τη διαχείριση της διακυβέρνησης στη χώρα. Η μορφή διακυβέρνησης της Αιγύπτου διήρκεσε, με μικρές τροποποιήσεις, από το 3150 π.Χ. περίπου έως το 30 π.Χ., όταν η χώρα προσαρτήθηκε από τη Ρώμη.

Πρώιμη Δυναστική Περίοδος & Αρχαίο Βασίλειο

Ο ηγεμόνας ήταν γνωστός ως "βασιλιάς" μέχρι το Νέο Βασίλειο της Αιγύπτου (1570-1069 π.Χ.), όταν άρχισε να χρησιμοποιείται ο όρος "φαραώ" (που σημαίνει "Μεγάλος Οίκος", αναφορά στη βασιλική κατοικία). Ο πρώτος βασιλιάς ήταν ο Νάρμερ (επίσης γνωστός ως Μένες), ο οποίος εγκαθίδρυσε μια κεντρική κυβέρνηση αφού ένωσε τη χώρα, πιθανότατα με στρατιωτικά μέσα. Η οικονομία της Αιγύπτου βασιζόταν στη γεωργία και χρησιμοποιούσε ένα σύστημα ανταλλαγής. Οι αγρότες της κατώτερης τάξης καλλιεργούσαν τη γη, έδιναν το σιτάρι και άλλα προϊόντα στον ευγενή γαιοκτήμονα (κρατώντας ένα μικρό μέρος για τον εαυτό τους), και ο γαιοκτήμονας στη συνέχεια παρέδιδε τα προϊόντα στην κυβέρνηση για να χρησιμοποιηθούν στο εμπόριο ή στη διανομή στην ευρύτερη κοινότητα.

Κατά τη βασιλεία του διαδόχου του Νάρμερ, του Χορ-Αχα (περίπου 3100-3050 π.Χ.), ξεκίνησε ένα γεγονός γνωστό ως Shemsu Hor (Ακολουθώντας τον Ώρο), το οποίο θα γινόταν συνήθης πρακτική για τους μεταγενέστερους βασιλείς. Ο βασιλιάς και η ακολουθία του ταξίδευαν στη χώρα και έτσι έκαναν ορατή την παρουσία και τη δύναμη του βασιλιά στους υπηκόους του. Ο αιγυπτιολόγος Toby Wilkinson σχολιάζει:

Το Shemsu Hor θα εξυπηρετούσε πολλούς σκοπούς ταυτόχρονα. Επέτρεπε στον μονάρχη να είναι ορατή η παρουσία του στη ζωή των υπηκόων του, επέτρεπε στους αξιωματούχους του να παρακολουθούν από κοντά όλα όσα συνέβαιναν στη χώρα στο σύνολό της, εφαρμόζοντας πολιτικές, επιλύοντας διαφορές και απονέμοντας δικαιοσύνη- κάλυπτε το κόστος της συντήρησης του δικαστηρίου και αφαιρούσε το βάρος της υποστήριξής του σε μια τοποθεσία για όλο το χρόνο- και, τέλος, διευκόλυνε τη συστηματική εκτίμηση και επιβολή φόρων. Λίγο αργότερα, κατά τη Δεύτερη Δυναστεία, το δικαστήριο αναγνώρισε ρητά τις αναλογιστικές δυνατότητες της Ακολουθίας του Ώρου. Στη συνέχεια, το γεγονός συνδυάστηκε με μια επίσημη απογραφή του γεωργικού πλούτου της χώρας. (44-45)

Το Shemsu Hor (γνωστότερο σήμερα ως η αιγυπτιακή καταμέτρηση των βοοειδών) έγινε το μέσο με το οποίο η κυβέρνηση εκτιμούσε τον ατομικό πλούτο και εισέπραττε φόρους. Κάθε νομός χωριζόταν σε επαρχίες με έναν νομάρχη που διαχειριζόταν τη συνολική λειτουργία των νομών, έπειτα κατώτερους επαρχιακούς αξιωματούχους, και στη συνέχεια δημάρχους των πόλεων. Αντί να εμπιστεύεται έναν νομάρχη να αναφέρει με ακρίβεια τον πλούτο του στον βασιλιά, αυτός και η αυλή του ταξίδευαν για να εκτιμήσουν προσωπικά τον πλούτο αυτό. Το Shemsu Hor έγινε έτσι ένα σημαντικό ετήσιο (αργότερα εξαμηνιαίο) γεγονός στη ζωή των Αιγυπτίων και, πολύ αργότερα, θα παρείχε στους αιγυπτιολόγους τουλάχιστον κατά προσέγγιση τη βασιλεία των βασιλέων, δεδομένου ότι το Shemsu Hor καταγραφόταν πάντα ανά βασιλεία και έτος.

Οι φοροεισπράκτορες ακολουθούσαν την εκτίμηση των αξιωματούχων της συνοδείας του βασιλιά και συγκέντρωναν ένα ορισμένο ποσό προϊόντων από κάθε νομό, επαρχία και πόλη, το οποίο πήγαινε στην κεντρική κυβέρνηση. Η κυβέρνηση, στη συνέχεια, χρησιμοποιούσε τα προϊόντα αυτά στο εμπόριο. Καθ' όλη τη διάρκεια της Πρώιμης Δυναστικής Περιόδου, το σύστημα αυτό λειτούργησε τόσο καλά, ώστε κατά την εποχή της Τρίτης Δυναστείας της Αιγύπτου (περ. 2670-2613 π.Χ.) άρχισαν να εκτελούνται οικοδομικά έργα που απαιτούσαν σημαντικό κόστος και αποτελεσματικό εργατικό δυναμικό, με πιο γνωστό και μακροβιότερο την Πυραμίδα των Βημάτων του βασιλιά Ζοζέρ. Κατά τη διάρκεια του Αρχαίου Βασιλείου της Αιγύπτου (περ. 2613-2181 π.Χ.) η κυβέρνηση ήταν αρκετά πλούσια ώστε να κατασκευάσει ακόμη μεγαλύτερα μνημεία, όπως οι πυραμίδες της Γκίζας.

Το πιο ισχυρό πρόσωπο στη χώρα μετά τον βασιλιά ήταν ο βεζίρης. Μερικές φορές υπήρχαν δύο βεζίρηδες, ένας για την Άνω και ένας για την Κάτω Αίγυπτο. Ο βεζίρης ήταν η φωνή του βασιλιά και ο εκπρόσωπός του και ήταν συνήθως συγγενής ή κάποιος πολύ κοντινός στον μονάρχη. Ο βεζίρης διαχειριζόταν τη γραφειοκρατία της κυβέρνησης και ανέθετε τις αρμοδιότητες σύμφωνα με τις εντολές του βασιλιά. Κατά τη διάρκεια του Αρχαίου Βασιλείου, οι βεζίρηδες θα ήταν υπεύθυνοι για τα οικοδομικά έργα καθώς και για τη διαχείριση άλλων υποθέσεων.

Προς το τέλος του Αρχαίου Βασιλείου, οι βεζίρηδες έγιναν λιγότερο προσεκτικοί καθώς η θέση τους απέκτησε μεγαλύτερη άνεση. Ο τεράστιος πλούτος της κυβέρνησης πήγαινε σε αυτά τα τεράστια οικοδομικά έργα στη Γκίζα, στο Αμπουσίρ, στη Σακκάρα και στην Άβυδο και οι ιερείς που διαχειρίζονταν τα συγκροτήματα ναών σε αυτές τις τοποθεσίες, καθώς και οι νομάρχες και οι επαρχιακοί κυβερνήτες, επίσης γίνονταν όλο και πιο πλούσιοι. Καθώς αυξανόταν ο πλούτος τους, αυξανόταν και η δύναμή τους, και καθώς αυξανόταν η δύναμή τους, είχαν όλο και λιγότερο την τάση να ενδιαφέρονται και πιο πολύ για το τι πίστευε ο βασιλιάς ή για το τι μπορεί να απαιτούσε ή να μην απαιτούσε ο βεζίρης του από αυτούς. Η άνοδος της εξουσίας των ιερέων και των νομάρχων σήμαινε μείωση της εξουσίας της κεντρικής κυβέρνησης, η οποία, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, επέφερε την κατάρρευση του Αρχαίου Βασιλείου.

Πρώτη Μεταβατική Περίοδος & Μέσο Βασίλειο

Οι βασιλείς εξακολουθούσαν να κυβερνούν από την πρωτεύουσά τους, τη Μέμφιδα, στην αρχή της Πρώτης Μεταβατικής Περιόδου, αλλά είχαν πολύ μικρή πραγματική εξουσία. Οι νομάρχες διοικούσαν τις δικές τους περιοχές, εισέπρατταν τους δικούς τους φόρους, έχτιζαν τους δικούς τους ναούς και μνημεία προς τιμήν τους και ανέθεταν τους δικούς τους τάφους. Οι πρώτοι βασιλείς της Πρώτης Μεταβατικής Περιόδου (7η-10η δυναστεία) ήταν τόσο αναποτελεσματικοί που τα ονόματά τους δύσκολα μνημονεύονται και οι χρονολογίες τους συχνά συγχέονται. Οι νομάρχες, από την άλλη πλευρά, αύξησαν σταθερά τη δύναμή τους. Η ιστορικός Margaret Bunson εξηγεί τον παραδοσιακό τους ρόλο πριν από την Πρώτη Μεταβατική Περίοδο:

Η εξουσία αυτών των τοπικών ηγεμόνων τροποποιούνταν σε περιόδους ισχυρών φαραώ, αλλά γενικά υπηρετούσαν την κεντρική κυβέρνηση, αποδεχόμενοι τον παραδοσιακό ρόλο του Πρώτου υπό τον Βασιλιά. Αυτός ο βαθμός υποδήλωνε το δικαίωμα ενός αξιωματούχου να διοικεί μια συγκεκριμένη νομαρχία ή επαρχία για λογαριασμό του φαραώ. Τέτοιοι αξιωματούχοι ήταν υπεύθυνοι για τα δικαστήρια της περιοχής, το ταμείο, τα γραφεία γης, τα προγράμματα διατήρησης, την πολιτοφυλακή, τα αρχεία και τις αποθήκες. Ανέφεραν στον βεζίρη και στο βασιλικό θησαυροφυλάκιο για τις υποθέσεις που ενέπιπταν στη δικαιοδοσία τους. (103)

Ωστόσο, κατά την Πρώτη Μεταβατική Περίοδο, οι νομάρχες χρησιμοποιούσαν τους αυξανόμενους πόρους τους για να εξυπηρετούν τους εαυτούς τους και τις κοινότητές τους. Οι βασιλείς της Μέμφιδας, ίσως σε μια προσπάθεια να ανακτήσουν μέρος του χαμένου κύρους τους, μετέφεραν την πρωτεύουσα στην πόλη της Ηρακλεόπολης, αλλά δεν είχαν μεγαλύτερη επιτυχία εκεί από ό,τι στην παλιά πρωτεύουσα.

Το 2125 π.Χ. ένας άρχοντας γνωστός ως Ιντέφ Α΄ ανέβηκε στην εξουσία σε μια επαρχιακή πόλη που ονομαζόταν Θήβα στην Άνω Αίγυπτο και ενέπνευσε την κοινότητά του να επαναστατήσει εναντίον των βασιλέων της Μέμφιδας. Οι ενέργειές του θα ενέπνεαν εκείνους που τον διαδέχθηκαν και τελικά θα οδηγούσαν στη νίκη του Μεντουχοτέπ Β' επί των βασιλέων της Ηρακλεόπολης γύρω στο 2040 π.Χ., εγκαινιάζοντας το Μέσο Βασίλειο.

Ο Μεντουχοτέπ Β' βασίλευσε από τη Θήβα. Αν και είχε εκδιώξει τους παλαιούς βασιλείς και είχε ξεκινήσει μια νέα δυναστεία, διαμόρφωσε την κυριαρχία του με βάση εκείνη του Αρχαίου Βασιλείου. Το Αρχαίου Βασίλειο αναπολούνταν ως μια μεγάλη εποχή στην ιστορία της Αιγύπτου και οι πυραμίδες και τα εκτεταμένα συγκροτήματα στη Γκίζα και αλλού αποτελούσαν ισχυρές υπενθυμίσεις της δόξας του παρελθόντος. Mία από τις παλιές διατάξεις που διατήρησε, οι οποίες είχαν παραμεληθεί κατά το τελευταίο μέρος του Αρχαίου Βασιλείου, ήταν η αντιγραφή των υπηρεσιών για την Άνω και την Κάτω Αίγυπτο, όπως εξηγεί ο Bunson:

Σε γενικές γραμμές, οι διοικητικές υπηρεσίες της κεντρικής κυβέρνησης ήταν ακριβή αντίγραφα των παραδοσιακών επαρχιακών υπηρεσιών, με μια σημαντική διαφορά. Στις περισσότερες περιόδους τα γραφεία ήταν διπλά, ένα για την Άνω Αίγυπτο και ένα για την Κάτω Αίγυπτο. Αυτή η δυαδικότητα υλοποιήθηκε και στην αρχιτεκτονική, παρέχοντας παλάτια με δύο εισόδους, δύο αίθουσες θρόνων κ.λπ. Το έθνος έβλεπε τον εαυτό του ως σύνολο, αλλά υπήρχαν ορισμένες παραδόσεις που ανάγονταν στους θρυλικούς βόρειους και νότιους προγόνους, στους ημι-θεϊκούς βασιλείς της προδυναστικής περιόδου και στην έννοια της συμμετρίας. (103)

Ο διπλασιασμός των υπηρεσιών όχι μόνο τιμούσε εξίσου τον βορρά και τον νότο της Αιγύπτου, αλλά, το σημαντικότερο για τον βασιλιά, διατηρούσε αυστηρότερο έλεγχο και στις δύο περιοχές. Ο διάδοχος του Μεντουχοτέπ Β΄, ο Αμενεμχάτ Α΄ (περ. 1991 - περ. 1962 π.Χ.), μετέφερε την πρωτεύουσα στην πόλη Ιτι-ταουί κοντά στο Λιστ και συνέχισε την παλιά πολιτική, πλουτίζοντας την κυβέρνηση αρκετά γρήγορα ώστε να ξεκινήσει τα δικά του οικοδομικά έργα. Η μετατόπιση της πρωτεύουσας από τη Θήβα στο Λιστ μπορεί να ήταν μια προσπάθεια περαιτέρω ενοποίησης της Αιγύπτου με την επίκεντρο της κυβέρνησης στη καρδιά της χώρας αντί προς το νότο. Σε μια προσπάθεια που περιόρισε τη δύναμη των νομάρχων, ο Αμενεμχάτ Α΄ δημιούργησε τον πρώτο μόνιμο στρατό στην Αίγυπτο που ήταν απευθείας υπό τον έλεγχο του βασιλιά. Πριν από αυτό, οι στρατοί συγκροτούνταν με επιστράτευση στις διάφορες περιφέρειες και ο νομάρχης έστελνε στη συνέχεια τους άνδρες του στον βασιλιά. Αυτό έδινε στους νομάρχες μεγάλο βαθμό εξουσίας, καθώς η αφοσίωση των ανδρών ήταν προς την κοινότητα και τον περιφερειακό ηγεμόνα τους. Ένας μόνιμος στρατός, πιστός πρώτα στον βασιλιά, ενθάρρυνε τον εθνικισμό και την ισχυρότερη ενότητα.

Ο διάδοχος του Αμενεμχάτ Α΄, ο Σενουσρέτ Α΄ (περ. 1971 - περ. 1926 π.Χ.) συνέχισε την πολιτική του και εμπλούτισε περαιτέρω τη χώρα μέσω του εμπορίου. Είναι ο Σενουσρέτ Α΄ που χτίζει για πρώτη φορά έναν ναό του Άμμωνα στην τοποθεσία Καρνάκ και ξεκινά την κατασκευή ενός από τα μεγαλύτερα οικοδομήματα της αιγυπτιακής θρησκείας που χτίστηκαν ποτέ. Τα κεφάλαια που χρειαζόταν η κυβέρνηση για τέτοια τεράστια έργα προέρχονταν από το εμπόριο, και προκειμένου να κάνουν εμπόριο οι αξιωματούχοι φορολόγησαν τον λαό της Αιγύπτου. Ο Γουίλκινσον εξηγεί πώς λειτουργούσε αυτό:

Όταν επρόκειτο για τη συλλογή φόρων, με τη μορφή ενός ποσοστού της αγροτικής παραγωγής, πρέπει να υποθέσουμε ότι ένα δίκτυο αξιωματούχων λειτουργούσε για λογαριασμό του κράτους σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι προσπάθειές τους υποστηρίζονταν από καταναγκαστικά μέτρα. Οι επιγραφές που άφησαν ορισμένοι από αυτούς τους κυβερνητικούς αξιωματούχους, κυρίως με τη μορφή αποτυπωμάτων σφραγίδων, μας επιτρέπουν να αναπαραστήσουμε τη λειτουργία του θησαυροφυλακίου, το οποίο ήταν μακράν το σημαντικότερο τμήμα από την αρχή της αιγυπτιακής ιστορίας. Τα γεωργικά προϊόντα που εισπράττονταν ως κυβερνητικά έσοδα αντιμετωπίζονταν με έναν από τους δύο τρόπους. Ένα ορισμένο ποσοστό πήγαινε απευθείας σε κρατικά εργαστήρια για την κατασκευή δευτερογενών προϊόντων - για παράδειγμα, λίπος και δέρμα από βοοειδή, χοιρινό από χοίρους, λινό από λινάρι, ψωμί, μπύρα και καλαθοπλεκτική από σιτηρά. Ορισμένα από αυτά τα προϊόντα προστιθέμενης αξίας στη συνέχεια διακινούνταν και ανταλλάσσονταν με κέρδος, παράγοντας περαιτέρω κρατικά έσοδα- άλλα αναδιανέμονταν ως αμοιβή σε κρατικούς υπαλλήλους, χρηματοδοτώντας έτσι το δικαστήριο και τα έργα του. Το υπόλοιπο μέρος της γεωργικής παραγωγής (κυρίως σιτηρά) αποθηκευόταν σε κυβερνητικές σιταποθήκες, οι οποίες πιθανότατα βρίσκονταν σε όλη την Αίγυπτο σε σημαντικά περιφερειακά κέντρα. Ορισμένα από τα αποθηκευμένα σιτηρά χρησιμοποιούνταν στην ακατέργαστη μορφή τους για τη χρηματοδότηση των δραστηριοτήτων του δικαστηρίου, αλλά ένα σημαντικό μέρος τους φυλασσόταν ως απόθεμα έκτακτης ανάγκης, το οποίο θα χρησιμοποιούνταν σε περίπτωση κακής συγκομιδής για την αποτροπή της εκτεταμένης πείνας. (45-46)

Οι νομάρχες του Μέσου Βασιλείου συνεργάζονταν πλήρως με τον βασιλιά για την αποστολή πόρων, και αυτό οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι η αυτονομία τους ήταν πλέον σεβαστή από τον θρόνο με τρόπο που δεν ήταν προηγουμένως. Η αιγυπτιακή τέχνη κατά την περίοδο του Μέσου Βασιλείου παρουσιάζει πολύ μεγαλύτερη ποικιλία από εκείνη του Αρχαίου Βασιλείου, γεγονός που υποδηλώνει ότι δίνεται μεγαλύτερη αξία στις τοπικές προτιμήσεις και στις ξεχωριστές τεχνοτροπίες και όχι μόνο στην εγκεκριμένη και ρυθμιζόμενη από την αυλή έκφραση. Επιπλέον, επιστολές της εποχής καθιστούν σαφές ότι οι νομάρχες έτυχαν σεβασμού από τους βασιλείς της 12ης δυναστείας, τον οποίο δεν γνώριζαν κατά τη διάρκεια του Αρχαίου Βασιλείου. Κατά τη βασιλεία του Σενουσρέτ Γ΄ (περ. 1878-1860 π.Χ.) η εξουσία των νομάρχων μειώθηκε και οι νομοί αναδιοργανώθηκαν. Ο τίτλος του νομάρχη εξαφανίζεται εντελώς από τα επίσημα αρχεία κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Σενουσρέτ Γ', γεγονός που υποδηλώνει ότι καταργήθηκε. Οι επαρχιακοί άρχοντες δεν είχαν πλέον τις ελευθερίες που απολάμβαναν νωρίτερα, αλλά εξακολουθούσαν να επωφελούνται από τη θέση τους- απλώς τώρα βρίσκονταν πιο σταθερά υπό τον έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης.

Η 12η Δυναστεία του Μέσου Βασιλείου της Αιγύπτου (περ. 2040-1802 π.Χ.) θεωρείται η "χρυσή εποχή" της κυβέρνησης, της τέχνης και του αιγυπτιακού πολιτισμού, όταν δημιουργήθηκαν μερικά από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά έργα, η οικονομία ήταν εύρωστη και μια ισχυρή κεντρική κυβέρνηση ενίσχυσε το εμπόριο και την παραγωγή. Η μαζική παραγωγή αντικειμένων, όπως αγαλματίδια (για παράδειγμα κούκλες shabti) και κοσμήματα κατά την Πρώτη Μεταβατική Περίοδο είχε οδηγήσει στην άνοδο του μαζικού καταναλωτισμού, ο οποίος συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου του Μέσου Βασιλείου, αλλά με μεγαλύτερη δεξιοτεχνία που παρήγαγε έργα υψηλότερης ποιότητας. Η 13η Δυναστεία (περ. 1802 - 1782 π.Χ.) ήταν ασθενέστερη από τη 12η. Η άνεση και το υψηλό βιοτικό επίπεδο του Μέσου Βασιλείου μειώθηκαν, καθώς οι περιφερειακοί κυβερνήτες ανέλαβαν και πάλι περισσότερη εξουσία, οι ιερείς συγκέντρωσαν περισσότερο πλούτο και η κεντρική κυβέρνηση έγινε όλο και πιο αναποτελεσματική. Στο μακρινό βορρά της Αιγύπτου, στην Άβαρις, ένας σημιτικός λαός είχε εγκατασταθεί γύρω από ένα εμπορικό κέντρο και, κατά τη διάρκεια της 13ης Δυναστείας, ο λαός αυτός αύξησε τη δύναμή του μέχρι που κατάφερε να διεκδικήσει τη δική του αυτονομία και στη συνέχεια να επεκτείνει τον έλεγχό του στην περιοχή. Αυτοί ήταν οι Υκσώς ("ξένοι βασιλείς"), η άνοδος των οποίων σηματοδοτεί το τέλος του Μέσου Βασιλείου και την έναρξη της Δεύτερης Μεταβατικής Περιόδου της Αιγύπτου.

Δεύτερη Μεταβατική Περίοδος & Νέο Βασίλειο

Οι μεταγενέστεροι Αιγύπτιοι συγγραφείς χαρακτήρισαν την εποχή των Υκσώς ως χαοτική και ισχυρίστηκαν ότι εισέβαλαν και κατέστρεψαν τη χώρα. Στην πραγματικότητα, οι Υκσώς θαύμασαν τον αιγυπτιακό πολιτισμό και τον υιοθέτησαν ως δικό τους. Παρόλο που έκαναν επιδρομές σε αιγυπτιακές πόλεις όπως η Μέμφιδα, μεταφέροντας αγάλματα και μνημεία πίσω στην Άβαρις, ντύνονταν ως Αιγύπτιοι, λάτρευαν αιγυπτιακούς θεούς και ενσωμάτωναν στοιχεία της αιγυπτιακής διακυβέρνησης στη δική τους.

Η αιγυπτιακή κυβέρνηση στο Ιτι-ταουί κοντά στο Λιστ δεν μπορούσε πλέον να ελέγξει την περιοχή και εγκατέλειψε την Κάτω Αίγυπτο στους Υκσώς, μεταφέροντας την πρωτεύουσα πίσω στη Θήβα. Καθώς οι Υκσώς κέρδιζαν δύναμη στο βορρά, οι Κουσίτες προωθήθηκαν στο νότο και πήραν πίσω εδάφη που είχε κατακτήσει η Αίγυπτος υπό τον Σενουσρέτ Γ΄. Οι Αιγύπτιοι της Θήβας ανέχθηκαν αυτή την κατάσταση μέχρι το 1580 π.Χ. περίπου, όταν ο Αιγύπτιος βασιλιάς Σεκενένρα Τάα (γνωστός και ως Τα'Ο) θεώρησε ότι είχε προσβληθεί και αμφισβητηθεί από τον βασιλιά των Υκσώς Απέπι και επιτέθηκε. Την πρωτοβουλία αυτή ανέλαβε και προώθησε ο γιος του Καμόσε (περ. 1575 π.Χ.) και τελικά ο αδελφός του Αχμόσε Α΄ (περ. 1570- 1544 π.Χ.), ο οποίος νίκησε τους Υκσώς και τους έδιωξε από την Αίγυπτο.

Με τη νίκη του Αχμοσε Α΄ αρχίζει η περίοδος που είναι γνωστή ως Νέο Βασίλειο της Αιγύπτου, η πιο γνωστή και τεκμηριωμένη εποχή της αιγυπτιακής ιστορίας. Την εποχή αυτή, η αιγυπτιακή κυβέρνηση αναδιοργανώθηκε και μεταρρυθμίστηκε ελαφρώς, έτσι ώστε τώρα η ιεραρχία να εκτείνεται από τον φαραώ στην κορυφή, στον βεζίρη, τον βασιλικό ταμία, τον στρατηγό του στρατού, τους επόπτες (επόπτες των κυβερνητικών θέσεων, όπως για παράδειγμα τα εργοτάξια) και τους γραφείς που κρατούσαν τα αρχεία και διαμοίραζαν την αλληλογραφία.

Το Νέο Βασίλειο είδε επίσης τη θεσμοθέτηση της αστυνομικής δύναμης, η οποία ξεκίνησε υπό τον Αμενεμχέτ Α. Οι πρώτες αστυνομικές μονάδες του ήταν μέλη των φυλών των Βεδουίνων που φρουρούσαν τα σύνορα, αλλά είχαν ελάχιστη σχέση με τη διατήρηση της εσωτερικής ειρήνης. Η αστυνομία του Νέου Βασιλείου ήταν οι Μεντζάι, Νούβιοι πολεμιστές που είχαν πολεμήσει τους Υκσώς με τον Αχμόσε Α΄ και ανταμείφθηκαν με τη νέα θέση. Η αστυνομία οργανωνόταν από τον βεζίρη υπό τη διεύθυνση του φαραώ. Στη συνέχεια, ο βεζίρης ανέθετε την εξουσία σε κατώτερους αξιωματούχους που διαχειρίζονταν τις διάφορες περιπολίες της κρατικής αστυνομίας. Η αστυνομία φρουρούσε τους ναούς και τα νεκροταφεία, εξασφάλιζε τα σύνορα και παρακολουθούσε τη μετανάστευση, φύλαγε έξω από τους βασιλικούς τάφους και τα νεκροταφεία και επέβλεπε τους εργάτες και τους σκλάβους στα ορυχεία και τα λατομεία πετρωμάτων. Κατά τη βασιλεία του Ραμσή Β΄ (1279-1213 π.Χ.) οι Μεντζάι ήταν οι προσωπικοί του σωματοφύλακες. Στο μεγαλύτερο μέρος της θητείας τους, ωστόσο, διατηρούσαν την ειρήνη κατά μήκος των συνόρων και παρενέβαιναν στις υποθέσεις των πολιτών κατόπιν εντολής ενός ανώτερου αξιωματούχου. Με την πάροδο του χρόνου, ορισμένες από αυτές τις θέσεις κατέλαβαν ιερείς, όπως εξηγεί ο Bunson:

Οι μονάδες της αστυνομίας των ναών αποτελούνταν συνήθως από ιερείς, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με τη διατήρηση της ιερότητας των ναϊκών συγκροτημάτων. Οι κανονισμοί που αφορούσαν το φύλο, τη συμπεριφορά και τη στάση κατά τη διάρκεια και πριν από όλες τις τελετουργικές τελετές απαιτούσαν μια κάποια επαγρύπνηση και οι ναοί διατηρούσαν τους δικούς τους ανθρώπους στη διάθεσή τους για να διασφαλίσουν ένα αρμονικό πνεύμα. (207)

Η αστυνομία των ναών θα ήταν ιδιαίτερα απασχολημένη κατά τη διάρκεια των θρησκευτικών εορτών, πολλές από τις οποίες (όπως αυτή της Μπαστέτ ή της Άθωρ) ενθάρρυναν την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και την απελευθέρωση των αναστολών.

Το Νέο Βασίλειο είδε επίσης την αναμόρφωση και την επέκταση του στρατού. Η εμπειρία της Αιγύπτου με τους Υκσώς της είχε δείξει πόσο εύκολα μια ξένη δύναμη μπορούσε να κυριαρχήσει στη χώρα της, και δεν ενδιαφερόταν να το ξαναζήσει αυτό για δεύτερη φορά. Ο Αχμόσε Α΄ είχε πρώτος συλλάβει την ιδέα της δημιουργίας ρυθμιστικών ζωνών γύρω από τα σύνορα της Αιγύπτου για τη διατήρηση της ασφάλειας της χώρας, αλλά η ιδέα αυτή προωθήθηκε περαιτέρω από τον γιο και διάδοχό του Αμενχοτέπ Α΄ (περ. 1541-1520 π.Χ.).

Ο στρατός που οδήγησε ο Αχμόσε Α΄ εναντίον των Υκσώς αποτελούνταν από Αιγύπτιους τακτικούς στρατιώτες, στρατεύσιμους και ξένους μισθοφόρους όπως οι Μεντζάι. Ο Αμενχοτέπ Α΄ εκπαίδευσε έναν αιγυπτιακό στρατό επαγγελματιών και τον οδήγησε στη Νουβία για να ολοκληρώσει τις εκστρατείες του πατέρα του και να ανακτήσει τα εδάφη που χάθηκαν κατά τη διάρκεια της 13ης Δυναστείας. Οι διάδοχοί του συνέχισαν την επέκταση των συνόρων της Αιγύπτου, αλλά κανένας δεν ήταν περισσότερο από τον Τούθμωση Γ΄ (1458-1425 π.Χ.), ο οποίος ίδρυσε την Αιγυπτιακή Αυτοκρατορία κατακτώντας εδάφη από τη Συρία έως τη Λιβύη και κάτω από τη Νουβία.

Την εποχή του Αμενχοτέπ Γ΄ (1386-1353 π.Χ.), η Αίγυπτος ήταν μια τεράστια αυτοκρατορία με διπλωματικές και εμπορικές συμφωνίες με άλλα μεγάλα έθνη, όπως οι Χετταίοι, οι Μιτάννι, η Ασσυριακή Αυτοκρατορία και το Βασίλειο της Βαβυλώνας. Ο Αμενχοτέπ Γ' κυβέρνησε μια τόσο μεγάλη και ασφαλή χώρα που ήταν σε θέση να ασχολείται κυρίως με την κατασκευή μνημείων. Στην πραγματικότητα έχτισε τόσα πολλά που οι πρώτοι αιγυπτιολόγοι του πίστωσαν μια εξαιρετικά μακρά βασιλεία.

[εικόνα:505]

Ο γιος του θα αναιρούσε σε μεγάλο βαθμό όλα τα μεγάλα επιτεύγματα του Νέου Βασιλείου μέσω θρησκευτικής μεταρρύθμισης που υπονόμευσε την εξουσία του φαραώ, κατέστρεψε την οικονομία και χάλασε τις σχέσεις με άλλα έθνη. Ο Ακενατόν (1353-1336 π.Χ.), ίσως σε μια προσπάθεια να εξουδετερώσει την πολιτική δύναμη των ιερέων του Άμμωνα, απαγόρευσε όλες τις θρησκευτικές λατρείες στη χώρα εκτός από εκείνη του προσωπικού του θεού Ατέν. Έκλεισε τους ναούς και μετέφερε την πρωτεύουσα από τη Θήβα σε μια νέα πόλη που έχτισε στην περιοχή της Αμάρνας, την Ακετατέν, όπου απομονώθηκε με τη σύζυγό του Νεφερτίτη και την οικογένειά του και παραμέλησε τις κρατικές υποθέσεις.

Η θέση του φαραώ νομιμοποιούνταν από την προσήλωσή του στη θέληση των θεών. Οι ναοί σε ολόκληρη την Αίγυπτο δεν ήταν απλώς χώροι λατρείας αλλά εργοστάσια, ιατρεία, εργαστήρια, κέντρα συμβουλευτικής, οίκοι θεραπείας, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά κέντρα. Με το κλείσιμό τους, ο Ακενατόν σταμάτησε την προοδευτική δυναμική του Νέου Βασιλείου, ενώ ανέθεσε την κατασκευή νέων ναών και ιερών σύμφωνα με τη μονοθεϊστική του πίστη στον ένα θεό Ατέν. Ο διάδοχός του, Τουταγχαμών (1336-1327 π.Χ.), ανέτρεψε την πολιτική του, επέστρεψε την πρωτεύουσα στη Θήβα και άνοιξε ξανά τους ναούς, αλλά δεν έζησε αρκετά για να ολοκληρώσει τη διαδικασία. Αυτό ολοκληρώθηκε από τον φαραώ Χορεμχέμπ (1320-1295 π.Χ.), ο οποίος προσπάθησε να σβήσει κάθε ένδειξη ότι ο Ακενατόν υπήρξε ποτέ. Ο Χορεμχέμπ επανέφερε στην Αίγυπτο κάποια κοινωνική θέση σε σχέση με άλλα "έθνη", βελτίωσε την οικονομία και ανοικοδόμησε τους ναούς που είχαν καταστραφεί, αλλά η χώρα δεν έφτασε ποτέ στα ύψη που είχε γνωρίσει υπό τον Αμενχοτέπ Γ'.

Η κυβέρνηση του Νέου Βασιλείου ξεκίνησε από τη Θήβα, αλλά ο Ραμσής Β' τη μετέφερε βόρεια σε μια νέα πόλη που έχτισε στη θέση της αρχαίας Άβαρις, την Πι Ραμέσε. Η Θήβα συνέχισε να αποτελεί σημαντικό θρησκευτικό κέντρο κυρίως λόγω του Μεγάλου Ναού του Άμμωνα στο Καρνάκ, στον οποίο συνέβαλε κάθε φαραώ του Νέου Βασιλείου. Οι λόγοι για τη μετακίνηση του Ραμσή Β' δεν είναι σαφείς, αλλά ένα από τα αποτελέσματα ήταν ότι, με την πρωτεύουσα της κυβέρνησης μακριά, στο Πι Ραμέσε, οι ιερείς του Άμμωνα στη Θήβα ήταν ελεύθεροι να κάνουν ό,τι ήθελαν. Αυτοί οι ιερείς αύξησαν τη δύναμή τους σε σημείο που να ανταγωνίζονται τον φαραώ. Το Νέο Βασίλειο έληξε όταν οι αρχιερείς της Θήβας κυβερνούσαν από την πόλη αυτή, ενώ ο τελευταίος από τους φαραώ του Νέου Βασιλείου αγωνιζόταν να διατηρήσει τον έλεγχο από το Πι Ραμέσε.

Ύστερη Περίοδος της Αρχαίας Αιγύπτου & Πτολεμαϊκή Περίοδος

Η Αίγυπτος ήταν και πάλι διαιρεμένη καθώς εισήλθε πλέον στην Τρίτη Μεταβατική Περίοδο (1069-525 π.Χ.). Η κυβέρνηση της Θήβας διεκδικούσε την υπεροχή, ενώ αναγνώριζε τη νομιμότητα των ηγεμόνων του Πι Ραμέσε και παντρευόταν μαζί τους. Η διαίρεση της κυβέρνησης αποδυνάμωσε την Αίγυπτο, η οποία άρχισε να εκφυλίζεται σε εμφύλιους πολέμους κατά την Ύστερη Περίοδο (περ. 664-332 π.Χ.). Εκείνη την εποχή, οι επίδοξοι ηγεμόνες της Αιγύπτου πολεμούσαν μεταξύ τους χρησιμοποιώντας Έλληνες μισθοφόρους, οι οποίοι, με τον καιρό, έχασαν το ενδιαφέρον τους για τον αγώνα και ίδρυσαν τις δικές τους κοινότητες στην κοιλάδα του ποταμού Νείλου.

Το 671 και το 666 π.Χ. οι Ασσύριοι εισέβαλαν και πήραν τον έλεγχο της χώρας, ενώ το 525 π.Χ. εισέβαλαν οι Πέρσες. Υπό την περσική κυριαρχία η Αίγυπτος έγινε σατραπεία με πρωτεύουσα τη Μέμφιδα και, όπως και οι Ασσύριοι πριν από αυτούς, οι Πέρσες τοποθετήθηκαν σε όλες τις θέσεις εξουσίας. Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος κατέκτησε την Περσία, κατέλαβε την Αίγυπτο το 331 π.Χ., στέφθηκε φαραώ στη Μέμφιδα και τοποθέτησε τους Μακεδόνες του στην εξουσία.

Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, ο στρατηγός του Πτολεμαίος (323-285 π.Χ.) ίδρυσε την Πτολεμαϊκή Δυναστεία στην Αίγυπτο, η οποία διήρκεσε από το 323-30 π.Χ. Οι Πτολεμαίοι, όπως και οι Υκσώς πριν από αυτούς, θαύμαζαν πολύ τον αιγυπτιακό πολιτισμό και τον ενσωμάτωσαν στην κυριαρχία τους. Ο Πτολεμαίος Α΄ προσπάθησε να συνδυάσει τους πολιτισμούς της Ελλάδας και της Αιγύπτου για να δημιουργήσει μια αρμονική, πολυεθνική χώρα -και το πέτυχε- αλλά δεν κράτησε πολύ πέρα από τη βασιλεία του Πτολεμαίου Ε΄ (204-181 π.Χ.). Κατά τη βασιλεία του Πτολεμαίου Ε', η χώρα βρισκόταν και πάλι σε εξέγερση και η κεντρική κυβέρνηση ήταν αδύναμη. Ο τελευταίος φαραώ της δυναστείας των Πτολεμαίων της Αιγύπτου ήταν η Κλεοπάτρα Ζ΄ (69-30 π.Χ.), και μετά το θάνατό της η χώρα προσαρτήθηκε στη Ρώμη.

Κληρονομιά

Η μοναρχική θεοκρατία της Αιγύπτου διήρκεσε πάνω από 3.000 χρόνια, δημιουργώντας και διατηρώντας έναν από τους μεγαλύτερους αρχαίους πολιτισμούς του κόσμου. Πολλές από τις συσκευές, τα τεχνουργήματα και τις πρακτικές της σύγχρονης εποχής προήλθαν από τις πιο σταθερές περιόδους της Αιγύπτου του Αρχαίου, του Μέσου και του Νέου Βασιλείου, όταν υπήρχε μια ισχυρή κεντρική κυβέρνηση που παρείχε την απαραίτητη σταθερότητα για τη δημιουργία της τέχνης και του πολιτισμού.

Οι Αιγύπτιοι εφηύραν το χαρτί και το έγχρωμο μελάνι, προχώρησαν στην τέχνη της γραφής, ήταν οι πρώτοι άνθρωποι που χρησιμοποίησαν ευρέως τα καλλυντικά, εφηύραν την οδοντόβουρτσα, την οδοντόκρεμα και τις μέντες για την αναπνοή, προχώρησαν στην ιατρική γνώση και πρακτικές όπως η επιδιόρθωση σπασμένων οστών και η εκτέλεση χειρουργικών επεμβάσεων, δημιούργησαν ρολόγια νερού και ημερολόγια (από τα οποία προέρχεται το ημερολόγιο των 365 ημερών που χρησιμοποιείται σήμερα), καθώς και τελειοποίησαν την τέχνη της παρασκευής μπύρας, γεωργικές προόδους όπως το αλέτρι που σύρεται από βόδια, ακόμη και την πρακτική της χρήσης περούκας.

Οι βασιλείς και μετέπειτα φαραώ της αρχαίας Αιγύπτου άρχιζαν τη βασιλεία τους προσφέροντας τον εαυτό τους στην υπηρεσία της θεάς της αλήθειας, της Μαάτ, η οποία προσωποποιούσε την παγκόσμια αρμονία και ισορροπία και ενσάρκωνε την έννοια της ma'at που ήταν τόσο σημαντική για τον αιγυπτιακό πολιτισμό. Διατηρώντας την αρμονία, ο βασιλιάς της Αιγύπτου παρείχε στο λαό έναν πολιτισμό που ενθάρρυνε τη δημιουργικότητα και την καινοτομία. Κάθε βασιλιάς ξεκινούσε τη βασιλεία του "παρουσιάζοντας τη Μαάτ" στους άλλους θεούς του αιγυπτιακού πανθέου ως έναν τρόπο να τους διαβεβαιώσει ότι θα ακολουθούσε τις εντολές της και να ενθαρρύνει τον λαό του να κάνει το ίδιο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του. Η κυβέρνηση της αρχαίας Αιγύπτου, ως επί το πλείστον, τηρούσε αυτή τη θεϊκή συμφωνία με τους θεούς της και το αποτέλεσμα ήταν ο μεγάλος πολιτισμός της αρχαίας Αιγύπτου.